Ενότητα 8: Η καλλιέργεια των μεταγνωστικών ικανοτήτων και δεξιοτήτων

Σκοπός

Σκοπός της παρούσας ενότητας είναι να πληροφορηθείτε για τις μεθόδους και τεχνικές που αναπτύσσει ο εκπαιδευόμενος  αλλά και ο εκπαιδευτής ώστε το άτομο όχι μόνο να αναπτύσσει μεταγνωστικές δεξιότητες αλλά και να τις εφαρμόζει στη ζωή του.

Στη συνέχεια, θα αναφερθούμε στις στρατηγικές καλλιέργειας και βελτίωσης της μεταγνώσης μέσω της ανάκλησης, του σχεδιασμού, της αυτορρύθμισης και αυτό-αξιολόγησης και θα ολοκληρώσουμε την ενότητα με την παρουσίαση τεχνικών καλλιέργειας μεταγνωστικής δεξιοσύνης που εφαρμόζονται στις σύγχρονες μεθόδους εκπαίδευσης ενηλίκων με σχετική αναφορά σε νοητικούς και εννοιολογικούς χάρτες που ενθαρρύνουν τη μεταγνώση.

Προσδοκώμενα Αποτελέσματα

1. Να συνειδητοποιήσετε με ποιες διδακτικές μεθόδους καλλιεργούνται οι μεταγνωστικές ικανότητες και δεξιότητες
2. Να κατανοήσετε με ποιες στρατηγικές καλλιεργείται και βελτιώνεται η μεταγνώση
3. Να γνωρίσετε τις ενεργητικές τεχνικές καλλιέργειας μεταγνωστικής δεξιοσύνης
4. Να ασκηθείτε στην χρήση νοητικών και  εννοιολογικών χαρτών.

Λέξεις – Κλειδιά

Εκπαιδευτικές μέθοδοι: αντίληψη για την πρόσβαση στη γνώση. Περιλαμβάνει σύνολο αρχών που προσανατολίζουν τον τρόπο εκπαίδευσης και αντίληψης της μάθησης.

Εκπαίδευση ενηλίκων: οποιαδήποτε συστηματική μάθηση που πραγματοποιούν ενήλικες, η οποία στο πλαίσιο της ΔΒΜ συμβάλλει στην ανάπτυξή τους ως άτομα, είτε με τη μορφή συμπλήρωσης της υποχρεωτικής εκπαίδευσης είτε με τη μορφή της περαιτέρω κατάρτισης.

Εξ αποστάσεως εκπαίδευση: η υποβοηθούμενη από τα μέσα επικοινωνίας εκπαίδευση (ηλεκτρονικό ταχυδρομείο, πολυμέσα, ραδιόφωνο, τηλεόραση και άλλα) με μικρή ή καθόλου διαπροσωπική ή σε τάξη επαφή μεταξύ εκπαιδευτή και εκπαιδευόμενου.

Ενεργητικές εκπαιδευτικές τεχνικές: τεχνικές που ενεργοποιούν τις μαθησιακές δεξιότητες και οδηγούν στη συνειδητοποίηση των κινήτρων, στη συμμετοχή στο σχεδιασμό και την αυτο-ρύθμιση της μάθησης.

Υποενότητα 8.1: Εισαγωγικές πληροφορίες 

Αναφερθήκαμε σε προηγούμενες ενότητες στις μεταγνωστικές ικανότητες οι οποίες εκδηλώνονται με τρεις διακριτές μεταξύ τους μορφές: τις  μεταγνωστικές εμπειρίες που αφορούν στην αυτοαντίληψη του γνωστικού συστήματος και τα συναισθήματα που μια γνωστική ενασχόληση προκαλεί, στη δηλωτική μεταγνωστική γνώση που αφορά το σύνολο των στοιχείων που εµπλέκονται στη γνωστική συναλλαγή (οι σκέψεις που κάνει το άτομο πάνω στο τι ξέρει ή τι δεν ξέρει) και στις μεταγνωστικές δεξιότητες που εφαρμόζονται προκειμένου να επιτυγχάνεται το επιθυμητό αποτέλεσμα. Διάφορες τεχνικές όπως για παράδειγμα, οι γραφικοί οργανωτές, τα πολυμέσα, οι στρατηγικές μάθησης, υποστηρίζουν την ανάπτυξη των μεταγνωστικών ικανοτήτων. Επιπλέον, ενδογενή και εξωγενή κίνητρα για την εφαρμογή μεταγνωστικών δεξιοτήτων (αξιοποίηση της νοημοσύνης, ανάκληση εμπειριών, χρήση στρατηγικών και τεχνικών, μίμηση μοντέλου, κοινωνικοικονομικοί παράγοντες και η χρήση καινοτόμων μαθησιακών στρατηγικών) δίνουν έμφαση στην αλληλεπίδραση και δημιουργούν προϋποθέσεις για επικοινωνία μεταξύ των εκπαιδευόμενων και των εκπαιδευτών, οδηγούν στην οικοδόμηση μεταγνωστικής ικανότητας και στην εφαρμογή μεταγνωστικής δεξιοσύνης.

Οι μεταγνωστικές δεξιότητες καλλιεργούνται μέσα από την άσκηση και αποσκοπούν στον έλεγχο και την καθοδήγηση της γνωστικής επεξεργασίας σε συνειδητό επίπεδο (προσανατολισμός,  σχεδιασμός, παρακολούθηση, ρύθμιση, εξέταση της ορθότητας του αποτελέσματος, αξιολόγηση και ανακεφαλαίωση) και συμβάλλουν στην επίγνωση των ικανοτήτων αλλά και των δυσκολιών που έχει να αντιμετωπίσει το άτομο για την επίτευξη του έργου. Οι  Weinstein και Mayer στο βιβλίο τους «The teaching of learning strategies” αναφέρονται στις διάφορες κατηγορίες στρατηγικών και τεχνικών μάθησης. Και άλλοι ερευνητές όπως η Robinson (1983) και ο Brown (1978) υποθέτoυν ότι δεν υπάρχει ταύτιση της ενημερότητας των μεταγνωστικών εμπειριών, της μεταγνωστικής δηλωτικής γνώσης για τις στρατηγικές και της χρήσης στρατηγικών (Ευκλείδη, 2011:190). Η ενημερότητα άγνοιας, δηλαδή το να γνωρίζει το παιδί ή ο εκπαιδευόμενος τι δεν γνωρίζει, να είναι ενήμερο ότι δεν γνωρίζει ή δεν κατανοεί κάτι, χρειάζεται προσπάθεια από τον ίδιο αλλά και παρότρυνση από το δάσκαλο ή εκπαιδευτή που θα τον οδηγήσει με κατάλληλες τεχνικές στη μαθησιακή αυτονομία και αυτο-ρύθμιση. Τεχνικές που προαναφέρθηκαν, όπως το να μιλάει κανείς φωναχτά γι’ αυτό που σκέφτεται, να θέτει βραχυπρόθεσμους και μακροπρόθεσμους στόχους (στόχους SMART)¹, να αξιοποιεί εναλλακτικά σενάρια, να ανακεφαλαιώνει τη σκέψη και να αυτοαξιολογεί τον εαυτό του και τη δράση κάνοντας αυτοκριτική, αποτελούν παραδείγματα εφαρμογής της μεταγνώσης. Το άτομο αποκτά εφόδια τα οποία  μέσω της αξιοποίησης της ευρωπαϊκής ταξινόμησης ESCO² των δεξιοτήτων και ικανοτήτων, και της Ευρωπαϊκής πύλης EURES³, θα του επιτρέπουν την ευελιξία και επαγγελματική κινητικότητα στο σύγχρονο παγκοσμιοποιημένο περιβάλλον.

Υποενότητα 8.2: Διδακτικές μέθοδοι και ο ρόλος του εκπαιδευτή

Οι  εφαρμοζόμενες διδακτικές μέθοδοι σε όλα τα εκπαιδευτικά περιβάλλοντα της τυπικής, μη τυπικής και άτυπης μάθησης, δίνουν τη δυνατότητα στους  εκπαιδευόμενους να διδαχθούν τρόπους μάθησης για κάθε είδους γνωστικό αντικείμενο. Η συνεργατική εκπαίδευση, η βιωματική μάθηση, οι τεχνικές εκπαίδευσης ενηλίκων που από τη φύση τους είναι ευέλικτες και μπορούν να προσαρμοστούν ανάλογα με τις ανάγκες της ομάδας στόχου, μπορούν να στηρίξουν τον εκπαιδευόμενο στη δια βίου μάθηση και να τον οδηγήσουν στην εξοικείωση επιλογής και χρήσης στρατηγικών και διδακτικών μεθόδων  που τον διευκολύνουν προκειμένου να ανταπεξέλθει στον σταδιακά αυξανόμενο όγκο πληροφοριών και δεξιοτήτων που απαιτεί η σύγχρονη αγορά εργασίας. Το άτομο, μέσα από αυτές τις εκπαιδευτικές μεθόδους αυτονομείται, οδηγείται στην αυτορυθμιζόμενη μάθηση και  καθίσταται ικανό να χειριστεί μόνο του και με επάρκεια κάθε τύπου μαθησιακή διαδικασία και επίλυση προβλήματος.

Βασιζόμενοι στις μεταγνωστικές εμπειρίες, ορισμένες εκπαιδευτικές μέθοδοι περισσότερο από άλλες, επιτρέπουν το συνδυασμό πληροφοριών και συμπερασματικών διεργασιών, την ενημερότητα του «μεταγιγνώσκειν», τις μεταγνωστικές κρίσεις και εκτιμήσεις, την επανατροφοδότηση μέσω ανθρώπινων δικτύων και τη λειτουργία ελέγχου ως προς τη στρατηγική επεξεργασίας των πληροφοριών. Συμβάλλουν συνεπώς στην ανάπτυξη μεταγνωστικών ικανοτήτων και την εφαρμογή μεταγνωστικής δεξιοσύνης. Στην ενότητα αυτή, θα αναφερθούμε στην εκπαίδευση ενηλίκων, την εξ αποστάσεως εκπαίδευση και τη διαφοροποιημένη διδασκαλία ή έρευνα – δράση και στον ρόλο του εκπαιδευτή στο πλαίσιο των μεθόδων αυτών.

Η εκπαίδευση ενηλίκων⁴, σύμφωνα με τον Rogers (2002), επιτρέπει στα ενήλικα άτομα να  αναπτύσσουν γνώσεις, ικανότητες και δεξιότητες και να επιφέρουν αλλαγές στην προσωπικότητά τους συμβάλλοντας στην προσωπική, κοινωνική, οικονομική και πολιτιστική τους ανάπτυξη που είναι σημαντική για την προσαρμογή των ικανοτήτων του ανθρώπινου δυναμικού στις ραγδαία μεταβαλλόμενες κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες της σύγχρονης εποχής. Σε κάθε περίπτωση, κατά την επιμόρφωση διαμορφώνεται μαθησιακό κλίμα ουσιαστικής επικοινωνίας, αμοιβαίου σεβασμού, συνεργατικότητας και αλληλεπίδρασης μεταξύ των εκπαιδευόμενων και των εκπαιδευτών. Άλλωστε, η μάθηση των ενηλίκων θεμελιώνεται στην αξιοποίηση της εμπειρίας ως βάση μάθησης, στην ενεργητική συμμετοχή των εκπαιδευόμενων σε κάθε φάση της μαθησιακής διαδικασίας και στη μάθηση με διάφορους τρόπους ανάλογα με την διάκριση των τύπων πολλαπλής νοημοσύνης τους. Η απόφαση για μάθηση είναι στις περισσότερες των περιπτώσεων αυτόβουλη και αυτόνομη και προτιμούν  οι γνώσεις που θα αποκομίσουν να έχουν νόημα και άμεση εφαρμογή στην επαγγελματική ή κοινωνική τους ζωή. Εμπόδια στην εκπαίδευση ενηλίκων είναι η φθίνουσα μνήμη, όραση κι ενέργεια, οι προϋπάρχουσες αντιλήψεις και στάσεις που ενδεχομένως να είναι αρνητικές, η  υπερεκτίμηση των προηγούμενων εμπειριών και γνώσεων ιδιαίτερα ατόμων που κατέχουν τίτλους  σπουδών στο ανώτατο επίπεδο, συναισθηματικοί παράγοντες, έλλειψη χρόνου και άλλα. Σε όλες τις περιπτώσεις, το περιεχόμενο σπουδών σχετίζεται άμεσα με τις εκπαιδευτικές ανάγκες τους.

Στην ίδια κατεύθυνση, η εκπαίδευση εξ αποστάσεως που κατακτά συνεχώς έδαφος, πρωτίστως προσφέρει την ελεύθερη πρόσβαση όλων των πολιτών στην εκπαίδευση και δια βίου μάθηση, επιτρέποντας τη διαμόρφωση ατομικού ρυθμού, μελέτης, χρονοδιαγράμματος, επιλογή οργανισμού και τόπου. Ο εκπαιδευόμενος αν και απομακρυσμένος από τον εκπαιδευτή, καθοδηγείται, αξιοποιεί το εκπαιδευτικό υλικό και τις ΤΠΕ και έχει αλληλεπίδραση και από τους άλλους εκπαιδευόμενους που βοηθούν στην ανάπτυξη μεταγνωστικών ικανοτήτων μέσω των παραδειγμάτων και τεχνικών που εφαρμόζονται. Ο εκπαιδευόμενος οδηγείται σε αυτό-ρύθμιση της μάθησης του και αξιοποίηση σύγχρονων τεχνικών και ανοικτών δεδομένων που υπάρχουν ελεύθερα στο διαδίκτυο προκειμένου να συμπληρώσει μαθησιακά κενά και έχοντας φτάσει σε αδιέξοδη κατάσταση, να επεξεργαστεί αντιλήψεις και γνώσεις με μεταγνωστικό αναστοχασμό και έλεγχο για την επίτευξη του γνωστικού έργου.

Η διαφοροποιημένη διδασκαλία ή έρευνα δράση, βασίζεται στον προσδιορισμό ενός προβλήματος (διάγνωση), την εξεύρεση λύσεων με την υιοθέτηση δημιουργικών σχεδίων, εναλλακτικών σεναρίων (θεραπεία) και με μια κυκλική διαδικασία άλλων πέντε βημάτων: τον προγραμματισμό, τη συγκέντρωση των πληροφοριακών στοιχείων και ιδεών, την αξιολόγηση των ιδεών, τη λήψη απόφασης για την ακολουθούμενη στρατηγική, την εκτέλεση και αξιολόγηση των αποτελεσμάτων. Σε κάθε φάση, μπορεί να υπάρξει αναστοχασμός σε ατομικό ή ομαδικό επίπεδο και αυτοαξιολόγηση και αυτοκριτική του εαυτού και της ομάδας που απαιτούν μεταγνωστική δεξιοσύνη. Με τη μεθοδολογία αυτή επιτυγχάνεται η σύνδεση της θεωρίας με τη δράση και παρέχεται η ευκαιρία για μετασχηματισμό γνώσεων και δεξιοτήτων. Η προσέγγιση του θέματος γίνεται μέσω παράλληλων σκέψεων των εκπαιδευόμενων, συμμετέχουν όλοι, η δράση είναι ομαδική και συνεργατική, ενώ ο εκπαιδευτής έχει απλά συμβουλευτικό ρόλο και παρακολουθεί τη διαδικασία παρεμβαίνοντας μόνο όταν χρειάζεται.

Οι παραπάνω διδακτικές μέθοδοι  σε αντίθεση με τις συμβατικές μεθόδους, ενισχύουν μέσω της βιωματικής μάθησης, της ομαδοσυνεργατικής, της αξιοποίησης της δυναμικής της ομάδας, της διαθεματικής προσέγγισης, τις γνωστικές συγκρούσεις και αντιπαραθέσεις, τις εννοιολογικές αποσαφηνίσεις, την καλλιέργεια αναλυτικοσυνθετικών ικανοτήτων, την κριτική προσέγγιση και την αξιοποίηση γνώσεων, εμπειριών, καταστάσεων, που βοηθούν στην αλλαγή στάσεων και προσωπική ανάπτυξη με τη συμβολή του εκπαιδευτή συμβούλου καθοδηγητή. Ο ρόλος του εκπαιδευτή υποβαθμίζεται, ενώ πρωταγωνιστής στη μάθηση είναι ο εκπαιδευόμενος που συμμετέχει ενεργά σε όλη τη διαδικασία εφαρμόζοντας τις μεταγνωστικές δεξιότητες της ενδοσκόπησης, της ενσυναίσθησης, του αυτοελέγχου, της αυτο-ρύθμισης και αυτοαξιολόγησης. Ο ρόλος του εκπαιδευτή είναι αυτός του συμβούλου, μέντορα ή διευκολυντή της μάθησης. Οι παραπάνω διδακτικές μέθοδοι αυξάνουν επίσης, τον προβληματισμό, τη δημιουργική φαντασία, και την ανάπτυξη μεταγνωστικών ικανοτήτων των εκπαιδευόμενων.

Υποενότητα 8.3: Στρατηγικές καλλιέργειας και βελτίωσης της μεταγνώσης 

Υπάρχουν διάφορες μεθοδολογίες με τις οποίες οι εκπαιδευτικοί μπορούν να αναπτύξουν τις μεταγνωστικές στρατηγικές των μαθητών τους. Παραδείγματα τέτοιων στρατηγικών είναι:

α) η ανάκληση, με την οποία πραγματοποιείται εντοπισμός, μαζί με τους μαθητές, των εννοιών που γνωρίζουν πριν την έναρξη του μαθήματος. H εφαρμογή της τεχνικής των ερωτήσεων πριν από κάποια δραστηριότητα (Τι γνωρίζω για το θέμα; Τι πρέπει να μάθω; Πού θα βρω τις πληροφορίες που χρειάζομαι; Πόσο χρόνο θα χρειαστώ;) κατά τη διάρκεια (Ποιες στρατηγικές και τεχνικές μπορώ να χρησιμοποιήσω, Πως μπορώ να εντοπίσω αν έχω κάνει λάθος) που ενθαρρύνεται ο εκπαιδευόμενος για περισσότερη σκέψη και μετά (Πώς θα μπορούσα να αναθεωρήσω το σχέδιο μου) φάση κατά την οποία ενθαρρύνεται η ανακεφαλαίωση, η σύνδεση με πρότερες γνώσεις και η διατύπωση κρίσεων που βοηθούν τον εκπαιδευόμενο να στραφεί στην κατανόηση και να εφεύρει λύσεις εφαρμόζοντας  μαθησιακή στρατηγική για να φτάσει στη λύση. Η χρήση παραδειγμάτων, ερωτήσεων, η παρουσίαση αντιφατικών πληροφοριών, οι συγκρίσεις κτίζουν το μεταγιγνώσκειν από κοινού με τον εκπαιδευτή.

β) ο σχεδιασμός και η αυτορρύθμιση της μαθησιακής διαδικασίας, όπου ο εκπαιδευτικός σχεδιάζει δραστηριότητες με την εφαρμογή των οποίων οι μαθητές καλούνται να μάθουν με τον δικό τους τρόπο και ρυθμό. Καλείται επίσης  να αναπτύξει ενημερότητα για την άγνοια πληροφοριών των μαθητών, την αιτία της άγνοιας και την αναζήτηση γνώσης που μπορεί να συνδυαστεί με την προϋπάρχουσα γνώση. Η πρόβλεψη σύμφωνα με την Ευκλείδη (2011), δηλαδή η ικανότητα να προβλέψουν οι μαθητές με ακρίβεια την επίδοσή τους σ’ ένα έργο είναι σημαντική για τον εντοπισμό του γνωστικών ενεργειών που δεν έχουν εκτελεστεί και το σχεδιασμό ενεργειών που θα βοηθήσουν το άτομο όχι μόνο να σχεδιάσει ενέργειες αλλά να τις παρακολουθεί και να τις διορθώνει όταν χρειάζεται. Όταν υπάρχει αμοιβαιότητα στην παρακολούθηση και ρύθμιση του γιγνώσκειν, έχουμε «διαμοιρασμένο μεταγιγνώσκειν» για το οποίο ο εκπαιδευόμενος χρειάζεται κίνητρα, πρόκληση για επιτυχείς και αποτελεσματικές ενέργειες. Η χρήση τεχνικών που θα αναφερθούν παρακάτω, όπως ο καταιγισμός ιδεών, το παίξιμο ρόλων και άλλες που ενεργοποιούν προηγούμενες γνώσεις, προάγουν την αυτο-ενημερότητα και τον αυτο-αναλογισμό, οδηγούν στην καλλιέργεια αυτο-ρύθμισης.

γ) η αυτοαξιολόγηση, και ο αυτοέλεγχος, είναι  πολύ σημαντικές μεταγνωστικές στρατηγικές, αφού οι εκπαιδευόμενοι πρέπει να είναι σε θέση μόνοι τους να αναγνωρίζουν το τι έχουν μάθει από μια μαθησιακή διαδικασία. Μία άλλη καλή στρατηγική είναι οι εκπαιδευτικοί κατά την επίλυση προβλημάτων, να μιλούν για τον τρόπο με τον οποίο σκέπτονται οι ίδιοι (Blakey & Spence, 1990).

Οι στρατηγικές ανάπτυξης των μεταγνωστικών ικανοτήτων, δε διαδέχονται η μια την άλλη τακτικά μέσα σε ένα συγκεκριμένο πλάνο, αλλά χρησιμοποιούνται και εφαρμόζονται ανάλογα με τις παιδαγωγικές εκτιμήσεις και τις ανάγκες των ατόμων, καθώς και του υλικού διδασκαλίας. Οι μέθοδοι αυτές είναι σχετικά δύσκολο να εφαρμοστούν, καθώς απαιτούν χρόνο, υπομονή αλλά και κατάλληλες παιδαγωγικές δεξιότητες από τον επιμορφωτή. Είναι επίσης δύσκολο να ανταποκριθεί ο επιμορφωτής στις ανάγκες όλων των ατόμων, να εκτιμήσει τις ιδιαιτερότητες του καθενός και να προσαρμόσει το πρόγραμμα στο πλαίσιο της προσωπικής «ζώνης ανάπτυξης» τους.

Η χρήση των μαθησιακών στρατηγικών μπορεί να διαφοροποιείται σύμφωνα με τη θεωρία πολλαπλής νοημοσύνης ανάλογα με τις ιδιαίτερες ικανότητες, τη διαφορετικότητα των εννέα διακεκριμένων δεξιοτήτων/ικανοτήτων που χαρακτηρίζουν το ανθρώπινο είδος και ο συνδυασμός τους σε κάθε άνθρωπο είναι μοναδικός (μουσική, σωματική-κιναισθητική, λογικομαθηματική, γλωσσική, αντίληψη του χώρου, διαπροσωπική, ενδοπροσωπική, φυσιογνωστική  και υπαρξιακή). Βέβαια, μέσα σε ένα συνεργατικό περιβάλλον, που δίνει ευκαιρίες για εξατομικευμένη προσέγγιση και αλληλεπίδραση μπορούν να αναπτυχθούν και οι άλλες νοημοσύνες, ιδιαίτερα με τη χρήση των ΤΠΕ  που κάνουν το εκπαιδευτικό υλικό συμβατό με κάθε τύπο νοημοσύνης.

Υποενότητα 8.4: Ενεργητικές τεχνικές καλλιέργειας μεταγνωστικής δεξιοσύνης

Η χρήση κατάλληλων ενεργητικών εκπαιδευτικών τεχνικών που ενθαρρύνουν για σκέψη και αυτοενημέρωση και λειτουργία μεταγνωστικών δεξιοτήτων είναι σημαντική διότι επηρεάζει την ποιότητα και αποτελεσματικότητα στη μάθηση ενηλίκων (Κόκκος, 2005). Το ποιες εκπαιδευτικές τεχνικές θα επιλέξει ο εκπαιδευτής σε κάθε περίπτωση, από ποιες θα ξεκινήσει, πότε θα χρησιμοποιήσει άλλες, πώς θα τις συνδυάσει, με ποια κριτήρια βοηθάει στην επίτευξη των στόχων και είναι ερωτήματα που τίθενται από τον εκπαιδευτή. Στις περιπτώσεις αυτές, το μαθησιακό περιβάλλον είναι μελετημένο και υπάρχει ισορροπία μεταξύ αυτών που δίνει ο εκπαιδευτής και αυτών που χρειάζεται να ανακαλύψει ο διδασκόμενος. Μερικές από τις βασικότερες εκπαιδευτικές τεχνικές καλλιέργειας μεταγνωστικής δεξιοσύνης είναι:

• Η Εισήγηση που αποσκοπεί στη μετάδοση γνώσεων σε σύντομο χρόνο, είναι καθ’ έδρας διδασκαλία, περιορίζει τη συμμετοχή των εκπαιδευόμενων εκτός και εάν είναι εμπλουτισμένη με ερωτήσεις, συζήτηση σε ομάδες, οπότε υπάρχει αλληλεπίδραση μεταξύ εκπαιδευτή και εκπαιδευόμενων.
• Ο Καταιγισμός ιδεών (Brainstorming) που συνίσταται στην πολυεπίπεδη εξέταση ενός ζητήματος ή μιας κεντρικής έννοιας μέσω της παρακίνησης των διδασκομένων να προβούν σε ελεύθερη, αυθόρμητη έκφραση ιδεών, ο ένας μετά τον άλλον, υπό μορφή καταιγισμού. Επιτρέπει υψηλό βαθμό συμμετοχής, ελεύθερης έκφρασης και κριτικής σκέψης από την πλευρά των εκπαιδευομένων με κίνδυνο ορισμένοι να διολισθαίνουν σε επίδειξη φαντασίας. Όλες οι εκφραζόμενες ιδέες καταγράφονται χωρίς πρόωρες κρίσεις, χωρίς κριτικό σχολιασμό, κατηγοριοποιούνται και αξιολογούνται στη συνέχεια.
• Η Μελέτη περίπτωσης, αποσκοπεί σε ανάλυση σε βάθος μιας περίπτωσης που μοιάζει πραγματική και έχει δύο πεδία εφαρμογής: χρησιμοποιείται με στόχο να γίνει εμπέδωση και εφαρμογή των θεωρητικών γνώσεων που έχουν αποκτηθεί και όταν δεν έχει ακόμη ολοκληρωθεί η απόκτηση των απαιτούμενων γνώσεων και στόχος είναι να υποκινηθεί η ευρετική πορεία προς τη μάθηση. Και στις δύο εκδοχές, μέσα από την ενδελεχή διερεύνηση της «επιμέρους» περίπτωσης, εξάγονται συμπεράσματα για το «όλον».
• Εργασία σε ομάδες, είναι η τεχνική κατά την οποία η εκπαιδευόμενη ομάδα χωρίζεται σε υποομάδες (3-5 περίπου μελών) προκειμένου να εκπονήσει κάποια άσκηση ή να συζητήσει ένα θέμα. Στη συνέχεια, κάθε υποομάδα ανακοινώνει στην ολομέλεια μέσω εκπροσώπου της το αποτέλεσμα της, ενώ ο εκπαιδευτής συντονίζει μια συζήτηση μεταξύ των ομάδων. Η τεχνική ολοκληρώνεται με σύνθεση και σχολιασμό από τον εκπαιδευτή και διασύνδεση με τον ή τους εκπαιδευτικούς στόχους, τους οποίους εξυπηρετούσε η συγκεκριμένη  εργασία σε ομάδες.
• Το Παιχνίδι ρόλων κατά το οποίο οι εκπαιδευόμενοι  κατανοούν μια κατάσταση βιώνοντάς την. Χρησιμοποιείται σε προγράμματα που αποβλέπουν στην αλλαγή της συμπεριφοράς (για παράδειγμα, προσομοίωση μιας συνέντευξης πρόσληψης, μιας επαγγελματικής συνεδρίασης). Η τεχνική αυτή εξασφαλίζει τη μάθηση μέσα από τη δράση και την παρατήρηση και συμβάλλει στη συνειδητοποίηση των εκπαιδευόμενων συγκρουσιακών ή προβληματικών καταστάσεων που αφορούν στάσεις, επικοινωνία και συμπεριφορά. Ακολουθούνται διάφορα στάδια: η δημιουργία του σεναρίου, η προετοιμασία της εκπαιδευόμενης ομάδας, επιλογή και προετοιμασία παικτών, παίξιμο. Οι «παρατηρητές» που ορίζονται καταγράφουν τα σχόλια τους σε κάρτα παρατήρησης και γίνεται σχολιασμός των συμπερασμάτων.
• Επίδειξη, είναι η τεχνική κατά την οποία ο εκπαιδευτής επιδεικνύει ο ίδιος στην πράξη τα δεδομένα του γνωστικού αντικειμένου που εξετάζεται (για παράδειγμα, μια έννοια, ένα εργαλείο, μια συσκευή, μια διαδικασία, πληροφοριακό υλικό, κτλ). Ο εκπαιδευτής φροντίζει να εμπλέξει ενεργά τους εκπαιδευόμενους ώστε οι ίδιοι να αισθανθούν, να δουν, να ακούσουν ή να αγγίξουν το σχετικό αντικείμενο της εκπαίδευσης, επαναλαμβάνοντας τα οποιαδήποτε βήματα έχουν εξεταστεί.
• Προσομοίωση, είναι  μια μεγάλη άσκηση, κατά την οποία οι εκπαιδευόμενοι συμμετέχουν νοητά στην αναπαράσταση μιας κατάστασης που ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα. Καλούνται να αντιληφθούν πώς θα σκέφτονται και θα συμπεριφέρονται ορισμένα πρόσωπα σε συγκεκριμένες συνθήκες και να αντιδράσουν όπως αυτά, σα να αντιμετώπιζαν τις ίδιες καταστάσεις. Οι παραπάνω τεχνικές καλλιεργούν τις μεταγνωστικές ικανότητες και δεξιότητες δίνοντας έμφαση στην ενεργό συμμετοχή, τον αναστοχασμό και την κριτική σκέψη, την αυτοενημερότητα και τη χρήση τεχνικών, όπως αυτές της ανακεφαλαίωσης, της χρήσης ανοικτών και ουδέτερων ερωτήσεων, την υποκριτική ρόλων, την εμβάθυνση σε διάφορα θέματα, αφού εντοπίσουν τα κενά ανάμεσα στην παλιά και τη νέα γνώση.

Υποενότητα 8.5: Άλλα υποστηρικτικά μέσα και εργαλεία

Οι Τέχνες, μπορούν επίσης να χρησιμοποιηθούν ως ένα εκπαιδευτικό μέσο και διδακτικό εργαλείο που προάγει τη μάθηση με έναν μη «συμβατικό» τρόπο, χρησιμοποιώντας το συμβολισμό, τη φαντασία, τον αυτοσχεδιασμό, την πηγαία έκφραση και τη δημιουργικότητα του καθενός. Επίσης, τα εποπτικά μέσα μετάδοσης εκπαιδευτικών μηνυμάτων που χρησιμοποιεί ο εκπαιδευτής, ώστε να γίνει η διδασκαλία του παραστατική, όπως οι πίνακες κιμωλίας, χαρτοπίνακας (flipchart), μαρκαδόροι, διαφανοσκόπιο - οθόνη προβολής, διαφάνειες, τηλεόραση/βίντεο, εκπαιδευτικές ταινίες, ενεργοποιούν το ενδιαφέρον τις αισθήσεις και τις νοημοσύνες των εκπαιδευόμενων. Επιπλέον, οι νοητικοί (mind maps) και εννοιολογικοί χάρτες (concept maps) βοηθούν στην επεξεργασία είτε μιας κύριας ιδέας (νοητικοί) ή πολύ περισσότερων(εννοιολογικοί). Αποτελούν εργαλεία μεταγνώσης για τους εκπαιδευόμενους και τους εκπαιδευτές διότι οι μεν πρώτοι, επιτρέπουν στους εκπαιδευόμενους να αναλύσουν τη σκέψη τους, να επεξεργαστούν πληροφορίες για συγκεκριμένο θέμα, ενώ οι δεύτεροι, να κάνουν τις απαραίτητες διασυνδέσεις, να συγκρίνουν, να σκεφτούν κριτικά και δημιουργικά, ενώ οι εκπαιδευτές μπορούν να εντοπίσουν αδυναμίες των εκπαιδευόμενων να ορίζουν ιδέες, να εντοπίζουν ελλείψεις και κενά ενός ή περισσοτέρων μαθητών και να βασιστούν στο σχεδιασμό της διδακτικής στρατηγικής τους. Οι νοητικοί και εννοιολογικοί χάρτες ενεργοποιούν τους τρεις βασικούς αισθητήριους δέκτες (όραση, ακοή, κίνηση/αφή) και διευκολύνουν τους εκπαιδευόμενους στην υιοθέτηση των στυλ μάθησης που τους ταιριάζουν καλύτερα, να εστιάζουν στα κύρια σημεία, «τις λέξεις κλειδιά» και να οργανώνουν καλύτερα τη σκέψη τους. Οι νοητικοί βοηθούν περισσότερο στην ανάλυση μιας έννοιας (με ιδεοθύελλα), ενώ οι εννοιολογικοί απαιτούν περαιτέρω συνδέσεις των εννοιών. Στις περιπτώσεις και των δύο χαρτών μπορούν να χρησιμοποιηθούν διάφορα λογισμικά που περιλαμβάνουν εφαρμογές πολυμέσων (εικόνες, κείμενο, ήχος).

Σύνοψη

Το άτομο καλλιεργώντας την εφαρμογή μεταγνωστικών ικανοτήτων και δεξιοτήτων αναπτύσσει την προσωπικότητά του, αυτορρυθμίζει τη μάθηση του, αξιολογεί και ελέγχει τα αποτελέσματα. Η αξιοποίηση κατάλληλων διδακτικών μεθόδων και ενεργητικών τεχνικών συμβάλλουν στην επίτευξη κατάλληλων διασυνδέσεων και διάκριση ομοιοτήτων και διαφορών με συνέπεια οι εκπαιδευόμενοι να ασκούνται στη συνεχή ανατροφοδότηση και μεταγνωστικό έλεγχο. Εργαζόμενοι σε ομάδες, ξεπερνούν το άγχος, μαθαίνουν από την αλληλεπίδραση και τα λάθη τους και χρησιμοποιούν τεχνικές (οπτικά σύμβολα, υπενθυμίσεις, αναστοχασμό στρατηγικών) που ενισχύουν την ενημερότητα τους για το θέμα και αναπτύσσουν τη μεταγνωστική ικανότητα και δεξιοσύνη, στοιχεία που είναι απαραίτητα στην κοινωνική και επαγγελματική ζωή του σύγχρονου πολίτη σε ένα κόσμο που αλλάζει με ραγδαίους ρυθμούς στον τομέα της έρευνας, των τεχνολογιών και των υπηρεσιών. Η ευελιξία στην αγορά εργασίας, η μεταφερσιμότητα των προσόντων, η κινητικότητα των εργαζομένων έχουν πλέον παγιωθεί και απαιτείται η επένδυση στην ανάπτυξη του ανθρώπινου δυναμικού και η απόκτηση γνώσεων και μεταγνωστικών δεξιοτήτων  από όλους τους πολίτες. 

Πηγές για περαιτέρω μελέτη

Κανταράκη,  Σ. Διάκριση  χαρτογραφήσεων, PPT «Ψηφιακό σχολείο», Παρουσίαση εννοιολογικών χαρτών. http://www.slideshare.net/sofiaki/ss-9094939

Κόκκος, Α. (2008). Η εκπαίδευση ενηλίκων στην Ελλάδα. Δημοσιευμένο στον ιστότοπο http://www.adulteduc.gr της επιστημονικής Ένωσης για την Εκπαίδευση ενηλίκων.

Παπαλεοντίου-Λουκά, Ε. Σύγχρονο Ευρωπαϊκό σχολείο: Εργαστήριο κριτικής σκέψης, στο http://proodeftikidask.com/index.php?option=com_docman&task=doc...

Βιβλιογραφία

ESCO: European Classification of Skills/Competences, Qualifications and Occupations - The first public release - A Europe 2020 initiative (17/10/2013) http://ec.europa.eu/social/main.jsp?catId=738&langId=el&pubId=7676&type=2&furtherPubs=yes

EURES: https://ec.europa.eu/eures/home.jsp?lang=el

Gardner, H. (1983). Frames of mind: The theory of multiple intelligences. New York: Basic Books.

Ιωάννου, Ν., & Αθανασούλα-Ρέππα, Α. (2008). Οι ενεργητικές εκπαιδευτικές τεχνικές στη διδακτική πράξη και εκπαίδευση ενηλίκων: http://www.pek.org.cy/Proceedings_2008/pdf/o2.pdf

Λουκά – Παπαλεοντίου, Ε. (2010). Μεταγνώση: Θεωρία και Πράξη. Αθήνα: Θυμάρι.

Ματσαγγούρας, Η. (2002). Στρατηγικές διδασκαλίας. Η κριτική σκέψη στη διδακτική πράξη. Αθήνα: Gutenberg (5η έκδοση)

Κωσταρίδου-Ευκλείδη, Α. (1997). Ψυχολογία της σκέψης. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.

Τσολακίδου, Σ. (2006). «Εκπαίδευση και Αγορά Εργασίας. Συγκριτική μελέτη για τις δομές Συμβουλευτικής, Προσανατολισμού και Πληροφόρησης στον τομέα της Εκπαίδευσης και της Αγοράς Εργασίας. Η περίπτωση της Ελλάδας και της Γαλλίας», Διδακτορική διατριβή ΦΠΨ, ΕΚΠΑ.

Weinstein C.E., & Mayer, R., (1983), The teaching of learning strategies, Innovation Abstracts, Vol. 5No. 32, Nov. 4.

Χατζηθεοχάρους, Π., Νικολοπούλου, Β., & Γιοβάννη Ελ. (2010). Εκπαιδευτικό Υλικό για την Επιμόρφωση των Εκπαιδευτικών των ΣΔΕ Υ.Π.Δ.Β.Μ.Θ. – ΓΓΔΒΜ – ΙΔΕΚΕ, Αθήνα.

Βιογραφικό σημείωμα συγγραφέων

Η Πόπη Κασσωτάκη Ψαρουδάκη είναι διδάκτορας των Επιστημών της Αγωγής του Πανεπιστημίου Κρήτης στο πεδίο της Γλώσσας και του Γραμματισμού. Πτυχιούχος της Νομικής Σχολής Αθηνών (ΔΔΠΕ) με μεταπτυχιακό του ΑΠΚΥ στη συνεχιζόμενη Εκπαίδευση. Είναι Σχολική Σύμβουλος Προσχολικής Αγωγής και έχει ασχοληθεί συστηματικά με την επιμόρφωση των εκπαιδευτικών στη βάση των αρχών της εκπαίδευσης ενηλίκων. Έχει διδάξει δύο εξάμηνα στο Διδασκαλείο Νηπιαγωγών του Πανεπιστημίου Κρήτης. Έχει συγγράψει σειρά μελετών και άρθρων με αντικείμενο την επαγγελματική ανάπτυξη των εκπαιδευτικών και την ανάπτυξη της Γλώσσας και του Γραμματισμού. Επίσης, έχει λάβει υποτροφία από την Ευρωπαϊκή Συνομοσπονδία Ευρωπαϊκών Ομοσπονδιών Γραμματισμού (FELA) για τη διεξαγωγή διετούς επιμορφωτικής έρευνας-δράσης για την επαγγελματική ανάπτυξη των εκπαιδευτικών στο Ν. Χανίων.

Η Σαββατού Τσολακίδου είναι διδάκτορας του Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, του Τμήματος Φιλοσοφίας, Παιδαγωγικής και Ψυχολογίας στο αντικείμενο της σύνδεσης της εκπαίδευσης με την αγορά εργασίας και του Επαγγελματικού Προσανατολισμού. Είναι πτυχιούχος με μεταπτυχιακό στην Κοινωνιολογία από το Πανεπιστήμιο PARIS VII- JUSSIEU και πτυχιούχος της Γαλλικής Φιλολογίας με μεταπτυχιακό στη Διδακτική Γλωσσών από το Πανεπιστήμιο PARIS III-Nouvelle Sorbonne. Έχει διατελέσει προϊσταμένη στο Υπ. Παιδείας κατά την περίοδο του Β΄ Κοινοτικού Πλαισίου Στήριξης για τη διαχείριση μεγάλων έργων της  Πρωτοβάθμιας, Δευτεροβάθμιας και Τεχνικής Επαγγελματικής Εκπαίδευσης και Κατάρτισης και κατά την περίοδο του Γ΄ ΚΠΣ, προϊσταμένη  για έργα σύνδεσης της εκπαίδευσης με την αγορά εργασίας. Διετέλεσε Εθνική εμπειρογνώμων για 5 έτη στη Γενική Δ/νση Απασχόλησης και Κοινωνικών Υποθέσεων της Ευρωπαϊκής Επιτροπής. Ως Υπεύθυνη Σπουδών και Έρευνας στο Εθνικό Κέντρο Δημόσιας Διοίκησης και Αυτοδιοίκησης (ΕΚΔΔΑ) είναι Συντονίστρια επταμελούς Κοινής Ομάδας Εργασίας με το ΥΠΑΙΘ για την επιμόρφωση στελεχών της Εκπαίδευσης και Σχολικών συμβούλων για την απόκτηση Πιστοποιητικών Διοικητικής και Καθοδηγητικής Επάρκειας.